"Τα μαθήματα των δασκάλων" του George Steiner στην "Καθημερινή"

Τα μυστήρια της διδασκαλίας

Η δημιουργική σχέση δασκάλου-μαθητευομένου

Tου Βασιλη Πατσογιαννη

GEORGE STEINER

Τα μαθήματα των δασκάλων

μετ.: Σεραφείμ Βελέντζας

εκδ. Scripta

Οι όποιες ιδέες και θεωρίες είναι για τον πολιτισμό μας μια «διδασκαλία», κάτι προς μετάδοση και διάδοση, όπως και η ίδια η θρησκεία, άλλωστε, από την οποία κατάγεται η γνωστή μεταφορά του δασκάλου-σπορέα: είναι εύλογο, λοιπόν, αυτός ο τελευταίος να αναρωτιέται για την τύχη της «σποράς» του, αλλά και για τη φύση της ίδιας της διδακτικής χειρονομίας. Αυτό κάνει ο Τζορτζ Στάινερ στο τέλος μιας τόσο δημιουργικής ακαδημαϊκής καριέρας. Ωστόσο, στη συνάρτηση δασκάλου-μαθητευομένου, στα μυστήρια της μετάδοσης, δεν τον ενδιαφέρουν τα αμφίβολα προτάγματα της διδακτικής ή της παιδαγωγικής. Απλώς, καταγράφει μια σειρά ιστορικών παραδειγμάτων διδασκαλίας και μαθητείας, προκειμένου να δείξει ότι ο δυναμισμός της σχέσης αυτής ζωογόνησε τον δυτικό πολιτισμό σε όλη την εξέλιξή του.

Και, μάλιστα, από τους προσωκρατικούς, με τις κλειστές μυητικές ομάδες του Εμπεδοκλή ή του Πυθαγόρα, την περίπτωση του Σωκράτη, του Ιησού, και των μαθητών τους, τη σχέση του Δάντη με τον Βιργίλιο, μέχρις αυτήν του Χάιντεγκερ με τον Χούσερλ στη ναζιστική Γερμανία, ο συγγραφέας διακρίνει μέσα στη διδασκαλική σχέση μια σειρά θεμάτων που, παρά τις ιστορικές τους μεταβλητές, μοιάζουν εντυπωσιακά.

Για παράδειγμα, η σχέση πρόσωπο με πρόσωπο, η προφορική μετάδοση, με τη μοναδικότητά της, τις τριβές και τις περιπλοκές της προσωπικής επαφής, χαρακτήριζαν σχεδόν πάντα τη διδασκαλία, φτάνοντας μέχρις σημείου να υποθάλπουν αναπόφευκτα την αποπλάνηση και τον ερωτισμό.

Ο συγγραφέας φαίνεται να κακίζει τα κινήματα του «πολιτικώς ορθού», που αποσκορακίζουν και ποινικοποιούν το στοιχείο αυτό, στερώντας έτσι τη διδακτική σχέση από ένα από τα πιο διεγερτικά και αμφιλεγόμενα συστατικά της. Εξίσου επίμονα αναδύεται το θέμα της ηθικής ευθύνης του δασκάλου, ως προς το περιεχόμενο και τις μεθόδους του. Επομένως, και της εξουσίας, ακόμη και της βίας που μπορεί να συνεπάγονται αυτές. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο το θέμα της προδοσίας του μαθητή απέναντι στον δάσκαλο είναι, όντως, επίμονο. Μιας προδοσίας που δεν είναι μόνο απάρνηση και αγνωμοσύνη, αλλά και δημιουργική χειραφέτηση: ο μαθητής, ως άλλος πατροκτόνος, οφείλει να «θάψει» τον δάσκαλο, για να κερδίσει το προσωπικό του στίγμα.

Γιατί, μπορεί οι ρίζες της διδασκαλικής αυθεντίας να βρίσκονται στη θρησκευτική ευλάβεια, τίποτε όμως δεν εγγυάται ότι η μετάδοση των γνώσεων και των ιδεών είναι εξασφαλισμένη, ότι ο δάσκαλος θα «περάσει» απρόσκοπτα τη γνώση. Οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί που αναπαράγουν αυτόματα την «ιδεολογία» βρίσκονται μόνο στο μυαλό κάποιων φιλοσόφων.

Επίσης, το θέμα της αμοιβής του δασκάλου, που από την εποχή των σοφιστών έθεσε ένα ηθικό πρόβλημα, έως τις μέρες, όπου μεταμφιέστηκε πονηρά με τους θεσμούς της γενικευμένης κρατικής εκπαίδευσης. Αλλά, βέβαια, στα όρια της διδακτικής σχέσης επισημαίνεται και το θέμα, το λογικό σκάνδαλο του μη διδακτού, αυτού που ξεφεύγει από όλες τις λογικές τεχνικές μετάδοσης, και όπου το ουσιώδες εξαρτάται από το ταλέντο του δασκάλου, ή του μαθητή, πράγμα που οδηγεί τον συγγραφέα παραπέρα, στον εβραϊκό αποκρυφισμό και στον βουδιστικό μυστικισμό.

Ο Στάινερ συμπεραίνει πως, παρότι ο δάσκαλος εξακολουθεί να είναι σήμερα αυτός που έχει τη δυνατότητα να αφυπνίζει υπερβατικές δυνατότητες, η τεχνολογία και η μαζική δημοκρατία έχουν παραμορφώσει τη γοητεία του.

Μια ματιά στη σύγχρονη καθ’ ημάς εκπαιδευτική πραγματικότητα είναι διαφωτιστική: ο αυταρχικός ελιτισμός του παρελθόντος, σαρώθηκε από έναν ισοπεδωτικό λαϊκισμό που έφτασε στο σημείο να εξαρθρώσει το ίδιο το καταστατικό πλαίσιο της σχέσης διδασκαλίας. Ο παροπλισμένος και απαξιωμένος δάσκαλος «επικυρώνει» απλώς θεσμικά ότι μετέδωσε κάτι που προ πολλού γνωρίζει ότι είναι «άτοπο». Οπότε ο μίζερος ναρκισσισμός του «αυτοδίδακτου» δεν γίνεται πια μόνο ένα αναγκαίο καταφύγιο, αλλά και σημείο μιας δραματικής οπισθοδρόμησης.